Door leugens verleid: hoe we elke dag subtiel worden gemanipuleerd

Ik val maar met de deur in huis: na het lezen van ‘Door leugens verleid’, ben ik niet meer zo overtuigd dat mijn keuzes en opvattingen wel helemaal de mijne zijn. Na dik 500 blz. en historisch onderzoek te hebben gelezen weet ik wel dit: we laten ons veel makkerlijker beetnemen dan we denken, maar bovenal: manipulatie is pure wetenschap en van alle tijden.

“In de eenentwintig-eeuwse samenleving wordt iedereen beïnvloed: als consument, als professional of beleidsmaker, als gebruiker van traditionele en sociale media, als burger in een democratische besluitvorming. Die beïnvloeding gebeurt vaak openlijk, maar deels ook zodanig dat het nauwelijks wordt opgemerkt. In het laatste geval spreken we van heimelijke beïnvloeding of manipulatie. DIt boek beoogt die heimlijke beïnvloeding zichtbaar te maken en te duiden.”

Citaat uit: Pieter Klerks, Door leugens verleid, hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Prometheus 2020

Van kindsafaan oefenen we ons in het manipuleren

We laten onszelf niet graag in de luren leggen. Niemand. Maar evengoed gaan we prat op ons brein. Kritisch nadenken, ons buikgevoel dat ons zegt dat er iets niet klopt. We doen het overigens zelf ook: manipuleren en gelukkig hoeft het niet per definitie een bijna criminele daad te zijn. We kunnen vast allemaal terug gaan naar onze kindertijd waar we perfect wisten bij welke ouder we moesten zijn om iets te bekomen en hoe we dat het beste aan boord legden. Alleen: onze manipulatie lag er bovendik op en er zat geen kwade zin in. Met ouder worden (en verstandiger!) leerden we dat we ons beter konden toeleggen op het overtuigen van een ander. Open en bloot. Gelijke partners. Toch iets anders dat de misleiding die dagdagelijks op grote schaal gebeurt.

Systematische misleiding

Experten in manipulatie zijn zo goed dat ze je precies laten doen wat zij willen terwijl je zelf denkt dat dit geheel en al je eigen beslissing is. Het boek van Peter Klerks gaat echter niet enkel over manipulatie tussen twee individuen, de wereld van de marketing of de psychologie van de manipulator. Nee, Klerks heeft het over manipulatie op grote schaal, zoals gebruikt in het leger, inlichtingendiensten en politiek, over hoe boodschappen aan een groot publiek worden ‘ingepakt’, doelbewust om het denken en handelen van de toehoorder te veranderen.

Variaties van de waarheid

Het overhalen en overtuigen met een variatie op de waarheid begon in de jaren tachtig, ten tijde van de regering-Reagan, op te vallen in de politiek. Het gaat hier dan om allerlei door marketingjargon geïnspireerde verdraaiingen van woorden om daardoor producten of situaties gunstiger voor te stellen. (…) Het gaat om taaluitingen die het kwalijke goed doen lijken, het negatieve positief en het onplezierige aantrekkelijk. Doublespeak is erop gericht de verantwoordelijkheid te ontlopen en kritisch denken tegen te gaan.

Citaat uit: Pieter Klerks, Door leugens verleid, hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Prometheus 2020

Het kan daar bij gaan om eufismen, zaken verpakken in ‘gobbledygook‘ (bureaucratisch taalgebruik waardoor je je incompetent voelt of die de aandacht afleiden) en opgeblazen taalgebruik. Of het heeft een politiek doel: het systematisch vervangen van het woord vluchting door asielzoeker (accentverlegging), de vervanging van ‘global warming‘ naar het minder bedreigende ‘climate change‘. Het laatste klinkt een stuk minder dramatisch.

Soms wordt er ook moedwillig verkeerde informatie verspreid met het opzettelijke doel verwarring te zaaien. De informatie op zich is niet belangrijk, het zaadje van de chaos wel. Zo vertelt Peter Klerks over geproduceerde informatie naar aanleiding van het neerhalen van vlucht MH17. Het onderzoek naar de oorzaak werd sterk en opzettelijk bemoeilijkt. Rusland wou liever niet dat het onomstotelijk vast zou komen te staan dat zij op Oekraïens gebied militaire operaties hadden.

Nederland maakte kennis met grootschalige misleiding in de nasleep van de MH17-crisis, toen vanuit Rusland een barrage van fantasieën, aantijgingen en gefabriceerd materiaal over mogelijke oorzaken van de crash werd afgevuurd om de aandacht van de eigen verantwoordelijkheid af te leiden.

Citaat uit: Pieter Klerks, Door leugens verleid, hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Prometheus 2020

Oorlogen winnen door misleiding

Je hoeft niet veel films gezien te hebben over de voorbije wereldoorlogen om te weten dat het inwinnen van inlichtingen een curciale factor is voor het lot van een land. Even belangrijk is echter het misleiden van de vijand, en wel op die manier dat hij dénkt dat je net een stapje voor is. Zo las ik het verhaal over aangespoelde dode soldaat in vijandelijk gebied. Hij werd door de vijand gevonden en bleek belangrijke tactische informatie bij zich te hebben. De vijand zag dit als een gelukkig toeval, een in de schoot geworpen schat. Gecombineerd met enkele andere ’toevallige vondsten’, wat ruis, (allemaal opzettelijk) … connecting the dots en de andere dénkt dat hij dit allemaal zelf bij elkaar gedacht hebt.

Het is essentieel dat misleidende informatie de vijand langs verschillende wegen bereikt, zodat die de overtuiging heeft zelf de puzzel te hebben gelegd.

Citaat uit: Pieter Klerks, Door leugens verleid, hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Prometheus 2020

Dat het succes van de geallieerden bij de inval in Normandië zo groot was, is grotendeels te wijten aan misleiding. De Duitsers waren er echt van overtuigd dat het niet dààr zou gebeuren en stuurden hun grootste troepenmacht de verkeerde kant uit.

Het meest frappante dat ik overigens in het boek over misleiding in de oorlog las, was het verhaal over de nepvlieghavens en neptanken. Er werden in de tweede wereldoorlog in grote getallen rubberen tanken en vliegtuigen gebruikt om de vijand te misleiden. Zo’n rubberen opgeblazen tank kon zo worden opgetild door 4 soldaten. De vijand zag een veld vol tanken (of vliegtuigen) en veronderstelde een grote opmars.

Verkiezingen

Doel van de verkiezingen: dat de kiezer voor jou stemt en dat doet met heel zijn hart. Je moet niet alleen zijn stem winnen maar liefst ook zijn hart. Eenmaal de verkiezingsmachine op gang, zijn we ons bewust van de propagandamachinerie die erachter zit, vraag is alleen of onze hersenen het nog allemala verwerkt krijgen om alles te doorzien. Wellicht niet. Maar je kan je oefenen in kritisch luisteren, in het ontleden van taal, in het stellen van de juiste vragen. Gelukkig leven we in België in een land met vrije pers en partijen met verschillende belangen waardoor misleiding hetzij door de pers, hetzij door de tegenhangers snel worden doorprikt, al betekent dat niet dat kleine landen niet beïnvloed zouden kunnen worden door op grote schaal opgezette misleiding. Voor de grotere landen zijn hier een paar voorbeelden: Brexit en de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

De zakenman Arron Banks doneerde een bedrag van 8,4 miljoen Britse Pond aan de Leave Campagne, terwijl hij meerdere ontmoetingen had met medewerkers van de Russische ambassade. (…)
In oktober 2018 stelde Twitter een archief van tweets voor onderzoek beschikbaar die zijn gedeeld door 3841 accounts die mogelijks herleidbaar waren naar Iran. De datasets omvatten meer dan tien miljoen tweets en meer dan twee miljoen beelden. De Twitter-accounts zijn gebruikt om de Amerikaanse presidentsverkiezingen te beïnvloeden alsmede de verkiezingen en referenda in andere landen.

Citaat uit: Pieter Klerks, Door leugens verleid, hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt. Prometheus 2020

Sociale media

We weten allemaal dat sociale media ons denken beïnvloedt. Meer nog: het is de bestaansreden van sociale media. Door het verzamelen van allerlei informatie (onze vrienden, interesses) weten marketeerders exact hoe ze hun boodschap aan jou en mij moeten overbrengen om resultaat te halen. Kort door de bocht: het product (of overtuiging) zal op een andere manier gepresenteerd worden aan een 18-jarige stadsjongen dan wel een gepensioneerde postzegelverzamelaar.

Toen Hilary Clinton het opnam tegen Donald Trump werd de strijd vanuit Rusland om de kiezer gestreden. Gefabriceerde informatie werd via nepprofielen op sociale media gegooid. Zou Clinton gewonnen hebben zonder deze manipulatie? Volgens verschillende onderzoeken zorgde het voor een klein en niet doorslaggevend verschil, maar soms is dat net groot genoeg.

Anderzijds benadrukt Peter Klerks dat de opkomst van sociale media ook positieve aspecten kent. Omdat er weinig tot geen censuur is kan iets snel worden aangeklaagd of weerlegd, al blijft ook daar natuurlijk altijd het gevaar van misleiding.

Ken de truken van je misleider

Het handigst is natuurlijk als je de trukendoos van de andere kent. Peter Klerks somt er zo een hele lijst op die vooral tijdens discussies gebruikt worden. Iets waar je als lezer ook wel wat aan hebt, want u en ik zitten wellicht niet in de regionen van politiek, oorlog of marketing. Ik som er maar enkele op, vele herkenbaar wellicht, maar toch goed om nog eens op de rijtje te hebben.

• De tegenstander in diskrediet brengen, of spelen op de man. Het inhoudelijke is dan van ondergeschikt belang.
• De underdog spelen en op emotie van je publiek spelen (Underdogs krijgen dikwijls de voorkeur)
• Beroep doen op autoriteit: je stelt je voor als iemand die een expert terzake is (en de andere niet)
• Het inspelen op angst bij je publiek. Iets wat veel gebruikt wordt in politiek. Wie het publiek enerzijds angst aanjaagt maar zich anderzijds voorstelt als de behoeder van het volk, krijgt veel sympathie.
• Cherry picking, je haalt iets compleet uit zijn context (liefst van de andere) om je doel te dienen
• Red herring: onverwacht iets anders aanbrengen om de aandacht af te leiden, dit naar een oude gewoonte van dieven om een rotte haring te leggen zodat honden het spoor bijster zouden geraken.
• ‘De pot verwijt de ketel‘, heel erg moeilijk om te weerleggen dikwijls, maar vraag je dan vooral af wat de bedoeling is dat dit ter sprake komt. Is het relevant?

Valt de waarheid ooit te ontdekken?

Na het lezen van het boek maak ik mij echt geen illusies meer: ik word dag na dag continu misleid en gemanipuleerd. Langs alle kanten schreeuwt men om mijn en uw aandacht. Men wil mij overtuigen en vervolgens overhalen tot een handeling. Dat kan het kopen van een product zijn of het vormen van een standpunt. Een kritische lezing van wat wordt gepresenteerd is zelden overbodig.

Waardering van het boek

Peter Klerks, politicoloog, socioloog en gepromoveerd aan de Erasmusuniversiteit Rotterdam op georganiseerde criminaliteit, is overduidelijk heel erg gepassioneerd door het onderwerp fake nieuws en misleiding. Die passie is werkelijk aanstekelijk want het boek zit vol concrete verhalen, veraf en dichtbij tot over de inlichtingendiensten van verschillende staten. Soms gaat zijn passie echter zo ver dan hij van geen ophouden weet, waardoor sommige onderwerpen wel heel uitvoering zijn besproken.

Het boek leest, ondanks de vele referenties naar geschiedenis en onderzoek, behoorlijk vlot. Peter Klerks schrijft beeldrijk en sterk verhalend, waardoor het nu en dan bijna als een roman leest, een spionnageroman bijvoorbeeld, alleen gebeurt het allemaal echt. Dat je mond nu en dan open valt, tja… dat is zo’n beetje een garantie.

Peter Klerks, Door leugens verleid. Hoe je fake news en andere vormen van manipulatie herkent en bestrijdt, (Prometheus, 2020) telt 544 blz. en is te koop voor € 29,99.

Je lokale boekhandelaar deelt met jou
je liefde voor boeken en geeft je graag advies.

Meer lezen? Klik hier.