Heeft u Hitler gezien? – Walter Kempowski

17 september 2023

Walter Kempowski vroeg enkele honderden Duitsers, die leefden ten tijde van de opkomst van Hitler, of ze hem gezien hadden. Een ‘neutrale’ vraag, maar wel eentje die ons een beeld schept over die tijd én over hoe die ervaring (naderhand) verteld en gezien werd.
Vervolgens ging hij nog een stapje verder: ‘Wist u ervan?’. Deze 2 vragen leidden tot 2 boeken. De antwoorden van de eerste vraag werden uitgegeven in 1973, in 1979 volgde een uitgave over de tweede vraag. Het huidige boek ‘ Heeft u Hitler gezien’, bundelt beide boeken.
Een historisch, niet te verwaarlozen document.

Het begint met een vrij onschuldige vraag

Walter Kempowski (1929 – 2007) vroeg allerlei mensen of ze Hitler gezien hadden. Zijn doel was achtergrondinformatie voor een roman die hij wou schrijven, maar wat hij hoorde bleek zo interessant dat het een boek op zich werd.

Aan het woord zijn lukraak gekozen mensen die Hitler hadden kunnen zien. In het eerste hoofdstuk lijkt niemand Hitler gezien te hebben, maar in de volgende hoofdstukken, die chronologisch geordend zijn, blijken heel wat mensen Hitler gezien te hebben. Niet onlogisch als je weet hoeveel sterk georganiseerde ‘optredens’ er waren.

Ondernemer, °1897
Toen ik studeerde, de eerste jaren, in 1920-1921 was dat, had ik het idee… We zaten met het Verdrag van Versailles, de schuldvraag, enzovoort… Het voelde destijds alsof we geknecht waren, en dat Hitler daarvanaf wilde, dat had iets aantrekkelijks.
In 1923 was het daarmee afgelopen.
In 1921 heb ik hem ook een keer gezien, die onmenselijke dingen waren toen nog niet aan de orde. Een buitengewoon goede spreker. Wie niet met beide benen op de grond stond, was verloren. De oudere vrouwen waren allemaal weg van hem, allemaal liepen ze hem na.

Walter Kempowski, Heeft u Hitler gezien? Met een voorwoord van Roxane van Iperen. Alfabet Uitgevers 2023.

Bovenstaande getuigenis gaat ver terug, tot in 1921. Wat hier verwoord wordt: het charismatische zal jaar na jaar worden herhaald.

Hoe betrouwbaar zijn deze herinneringen?

Het zal de lezer niet ontgaan dat de herinneringen van de geïnterviewden, gekleurd zijn. Men heeft Hitler gezien en had er onmiddellijk kritische bedenkingen bij, althans de herinnering. Men was onder de indruk van de orchestratie van het gebeuren, maar niet van de inhoud.
Eerst en vooral: herinneringen zijn altijd gekleurd, maar interessanter zijn de aantekeningen in het slotwoord:

Ze vertellen over toen, maar op de toon van vandaag.

Walter Kempowski, Heeft u Hitler gezien? Met een voorwoord van Roxane van Iperen. Alfabet Uitgevers 2023

Ongemakkelijk gevoel

Als lezer blijf je achter met een ongemakkelijk gevoel over de getuigenissen en al helemaal als het gaat over de antwoorden ‘Wist u ervan’. Het nawoord van Sebastian Haffner, ‘De Duitsers en Hitler’, probeert nuances en antwoorden aan te reiken.

Natuurlijk weten we dat na 1945 niemand nazi wilde zijn. Maar antinazi ook niet, en daarvan moeten er toch ook een paar geweest zijn. (…) Wle is het zo dat de generatie die Hitler heeft meegemaakt – nog afgezien hoe ze hem hebben meegemaakt – achteraf niet graag over die ervaring sprak. Niets daarvan hebben ze aan hun kinderen doorgeven, wat dat betreft is de pure onwetendheid en het gebrek aan belangstelling bij de jongeren het werk van de ouderen. De Duitse generatie die Hitler heeft gesteund, heeft erook voor gezorgd dat de herinnering daaraan – en dus ook de herinnering aan hem – is afgestorven. Men heeft vergeten en willen doen vergeten.

Walter Kempowski, Heeft u Hitler gezien? Met een voorwoord van Roxane van Iperen. Alfabet Uitgevers 2023

Klassieker

Ik hoorde Roxane van Iperen, in de talkshow Op1en tevens de auteur van het voorwoord, over dit boek spreken als over een ‘klassieker’. Ik kan het niet meer met haar eens zijn. Dit boek is indringend en confronterend en blijft actueel.

Voor wie is dit boek?

Voor iedereen die zich afvraagt hoe het mogelijk hoe het nazisme wortel is kunnen schieten en talloze mensen hebben meegewerkt aan de holocaust. Ook wie geïnteresseerd is waarom en hoe mensen omgaan met herinneringen, zal hier interessante lectuur vinden. Het is hoe dan ook een confronterend boek, als lezer moet je bereid zijn om wat verweesd achtergelaten te worden, want echte antwoorden zijn er niet.