Het onbehagen in de democratie – Michael J. Sandel

28 juni 2023

Onbehagen in de democratie (boek Michael J. Sandel)

De kloof tussen politici en burgers lijkt steeds groter te worden. Hebben burgers, door middel van democratie echt iets te zeggen? Heeft de politieke macht nog iets te zeggen in een wereld van globalisatie en geldstromen die over de hele wereld reizen? Hoe komt het dat ongelijkheid tussen arm en groot steeds groter wordt? Bestaat er nog iets als, democratisch verkozen politieke macht die een band heeft met wat leeft bij het volk en bijgevolg de stem van het volk vertaalt in wetgeving? Michael J. Sandel, hoogleraar politieke wetenschappen Harvard, schreef er een boek over met een haarscherpe analyse die het onbehagen in de democratie blootlegt.

Wat is de rol van de overheid?

Het onbehagen in de democratie, het gevoel van machteloosheid t.a.v het politieke bestel is geen lokaal of zelfs Europees gegeven. Het boek dat Michael J. Sandel schreef heeft als achtergrond de Verenigde Staten. Hij schetst de geschiedenis van zijn land aan de hand van de rol van de overheid. In een land waar vrijheid hoog in het vaandel staat, wordt inmenging van de overheid in het leven van de burger, op grote, hetzij op kleine schaal, snel met argwaan beschouwd.

Aan de hand van een historische overzicht van de grote beleidslijnen van de verschillende Amerikaanse persidenten toont Sandel aan dat de rol van de overheid altijd in vraag werd gesteld. Welke inmenging komt de bevolking ten goede en welke juist niet? Moet de overheid haar visie over ‘het goede leven’ promoten of beklemt ze daarmee de vrijheid van wie er anders over denkt? Laat ze de burger gewoon zelf zijn leven inrichten en alle verantwoordelijkheid nemen, in goede en slechte tijden? Of steunt ze wie het moeilijk heeft?
Volstaat het om alle burgers dezelfde kansen te geven? Laat je de handel de vrije loop en laat je concurrentie zijn werk doen of bescherm je lokale handelaars tegen grootspelers? Is kartelvorming (en prijszetting) oké of moet dit worden vermeden?

Verschillende presidenten en partijen hebben er elk hun antwoord op gegeven. Wat hun antwoord ook was, de gevolgen voor de burger in de straat waren altijd voelbaar.

De dienaars van het papiergeld

Naar het eind van het boek toe toont Sandel aan dat de overheid zich steeds meer is laten leiden door economische motieven en de kracht van de wereldhandel. Angst geld dat geld creëerst is echter geen typisch gegeven van de 21ste eeuw.

Jacksonianen (19de eeuw, nvdr) waren vooral verontrust door de ongelijke verdeling van rijkdom tussen producenten en degenen die zij als niet-producenten beschouwden, zoals kooplieden, kapitalisten en bankiers. Ze klaagden dat de opkomende markteconomie haar grootste beloningen schonk aan degenen die het minste bijdroegen. ‘De werkende man is arm en ellendig’, schreef de democratische radicaal Orestes Brownson, ’terwijl een groot deel van de niet-werkenden, in de zin waarin wij die term gebruiken, in goeden doen verkeert. Op enkele uitzonderingen na kan als algemene regel worden vastgesteld dat mensen worden beloond in een omgekeerde verhouding tot de hoeveelheid werk die zij verrichten’. De Evening Post uit New York uitte hetzelfde protest nog zelfsprekender: ‘Wie zijn het die in hun koetsen met verhuld paardentuig stappen, in luxe zwelgen, paleizen bouwen en prinsen overtreffen in vertier? Zijn het de mannen die de hele dag werken, dag in, dat uit? Zijn het de bezitters van huizen of alnd of de bezitters van iets dat echt is? Nee, het zijn de dienaars van het papiergeld’.

Michael J. Sandel, Het onbehagen in de democratie, denken in tijden van crisis, Ten Have 2023

Verander de koetsen in luxueuze auto’s en het citaat uit de Evening Post van 2 eeuwen geleden zou net zo goed nu geschreven kunnen zijn. Naar het eind van zijn boek uit Sandel zijn bezorgdheid over een economie die voor een groot deel uit het handelen met geld bestaat. Er staat geen arbeid of product tegenover, de winsten worden behaald uit speculatie en het verhuizen van geldstromen, wat in een tijd digitiale netwerken in een oogwenk is gebeurd, wereldwijd.

De teloorgang van de gemeenschap

Volgens Sandel heeft de burger zijn band met de gemeenschap verloren en identificeert hij zich niet meer met zijn lokale gemeenschap. Bestuur is daarom technocratischer geworden. Het lijkt alsof het enige belang het individuele is en wel hoe zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk koopkracht kunnen hebben.

Om de Amerikaanse democratie nieuw leven in te blazen, zullen we twee vragen aan de orde moeten stellen die de technocratische politiek de afgelopen decennia heeft verdoezeld: Hoe reorganiseren we de economie zodanig dat ze weer geschikt wordt voor democratische controle? En hoe reconstrueren we ons sociale leven zodanig dat de polarisatie afneemt en Amerikanen weer in staat gesteld worden om echte democratische burgers te worden?

Het ter verantwoording roepen van de economische machten en het bevorderen van burgerschap lijken misschien twee verschillende politieke projecten. Het eerste gaat over macht en instituties; het tweede gaat over identiteit en idealen. (…) Deze manier gaat in tegen wat gangbaar is. Meestal zien we onszelf meer als consumenten dan als burgers.

Michael J. Sandel, Het onbehagen in de democratie, denken in tijden van crisis, Ten Have 2023

Voor wie is dit boek?

Voor iedereen die zich kritische vragen stelt bij democratie, gelijkheid van kansen, de groeiende kloof tussen rijk en arm is dit een interessant boek. Lezers van Piketty’s Kapitaal in de 21ste eeuw en Kapitaal en ideologie zullen er een fijne filosofische en historische aanvulling in vinden vanuit het standpunt van de VS. Je leest er over het effect van de ideeën van economen als

Het boek is voornamelijk een beschrijving en een analyse. De tijden zijn er niet beter op geworden, de kloof tussen rijk en arm wordt steeds groter, de macht van de (nationale) democratie lijkt steeds kleiner geworden in een sterk geglobaliseerde economie die de burger als consument ziet.
Hoe het anders kan, is wellicht voer voor een ander boek.