Het verlaten individu: waarom voelen we ons zo leeg?

“We lijden aan eenzaamheid, onzekerheid en somberheid en voelen vertwijfeling en angst. We worstelen met tal van psychische klachten die veelal terug te voeren zijn op zingeving en vooral het gebrek eraan: leegte. Dat nare gevoel proberen we te dempen door excessief te consumeren en te ‘genieten’, waardoor we ons steeds leger gaan voelen en in een negatieve vicieuze cirkel terecht komen.”

Tekst op de omslag van ‘Het verlaten individu’ van Esther van Fenema.

Wanneer de maskers afvallen

Ik moest nu en dan ademhalen bij het lezen van dit boek. Ik werd er niet onmiddellijk vrolijk van maar moest tegelijkertijd beamen dat dit boek geen werk is van een pessimist of doemdenker. Esther van Fenema, psychiater, hoort in haar spreekkamer de binnenkant van de maatschappij: wanneer de maskers afvallen. Geen bizarre verhalen van mensen met uitzonderlijke geschiedenissen, maar mensen die zo naast jou konden wonen of de collega waarmee je dagelijks werkt. Of misschien wel diegene die je ’s morgens in de spiegel aankijkt.

Vanwaar komen al die existentiële vragen?

Levensvragen zijn eigen aan het mens-zijn, maar wat als een mens blijft zoeken en zijn plaats niet lijkt te vinden? Meer nog, zich ronduit verloren voelt, al zit het ‘met de buitenkant’ wel goed? In haar voorwoord verwijst van Fenema naar onze maatschappij:

“Geen tijd om op adem te komen. We moeten opvallen en excelleren, anders verliezen we. De ratrace die vanzelfsprekend lijkt maar slechts door enkelen wordt nagestreeft. (…) We worden gestimuleerd om grenzeloos te zijn. Om alles eruit te halen wat erin zit. Ook al is de opbrengst nihil of slechts van economische waarde”.

Esther van Fenema in ‘ Het verlaten individu, Waarom voelen we ons zo leeg?’ Prometheus 2022

Van Fenema probeert te zoeken waar het gevoel van leegte is ontstaan en ze neemt daarbij geen blad voor de mond. Het is geen ‘zachte’ boodschap die ze geeft, maar radicaal.

Bijbelse referenties – 7 hoofdzonden

Volgens van Fenema heeft de wereld en de samenleving zichzelf verloren door een doorgedreven individualisme waar het aan verbondenheid en verantwoordelijkheid ontbreekt. Grenzenloosheid: alles kan, alles mag, de mens als centrum van het het heelal, maar evengoed een mens vol eenzaamheid en leegte.

“De keuze om onszelf als God te zien en te denken dat we overal recht op hebben, zonder de bijhorende verantwoordelijkheid te nemen: dat maakt ons zondig”.

Haar boek is opgebouwd rond de 7 hoofdzonden zoals die in de christelijke kerk gekend zijn:

• Superbia – hoogmoed
• Acedia – luiheid of onverschilligheid
• Avartia – hebzucht
• Gula – onmatigheid
• Luxuria – lust
• Ira – woede
• Invidia – afgunst

Maakt dit haar boek tot een ‘religieus’ boek dat enkel interessant is voor wie bekend is met de christelijke religie? Ik denk het niet. Niemand zal moeite hebben om bij de hoofdzonden onmiddellijk voorbeelden te geven: ze doordrenken de geschiedenis. “Zonde” is dan misschien wel een religieus begrip, maar wat etymologie helpt ons hier: zonde komt van het Griekse woord: ἁμαρτία, hamartia, “het missen van het doel”. Of hier “from the root of ἁμαρτάνω (hamartánō, “to miss, fail”). Ergens liep iets fout. Wanneer dit chronisch wordt, volgt crisis.

Opbouw van het boek

Het verlaten individu is opbouwd rond deze zeven ‘fails’ en volgt meestal hetzelfde stramien. Bij de introductie schetst van Fenema hoe je een bepaalde hoofdzonde in de maatschappij ziet, zoals bijvoorbeeld over hoogmoed:

Hoogmoed als de eis dat impulsen direct bevredigd worden, hoogmoed als doorgeschoten zelfliefde die de andere negeert. Vervolgens gaat ze ten rade bij klassieke en minder klassieke literatuur: Griekse mythen (Icaros!), Het protret van Dorian Gray (Een bangelijke verliefdheid op zichzelf), muziek, film (Frank Underwood in House of Cards). Ze eindigt in de spreekkamer. Met verhalen van mensen die last hebben met hoogmoed en wat de gevolgen daarvan zijn. Soms heel nadrukkelijk psychiatrisch, zoals narcisme bij hoogmoed. Hier en daar wordt verwezen naar kunst.

De gemakkelijkheid waarmee van Fenema refereert aan kunst en literatuur maakt het boek leesbaar en herkenbaar.

Tenslotte kijkt ze naar de maatschappij en hoe die zich verhoudt tot die hoofdzonde. Het voorbeeld is hier opnieuw hoogmoed.

Kinderen die worden als kleine zonnekoninkjes opgevoed en hebben impliciet de boodschap meegekregen dat iets niet kunnen of kritiek krijgen zo verschrikkelijk gevaarlijk is, dat je het heel voorzichtig moet verpakken omdat zij het anders niet aankunnen. (…)
Teleurstelling anno nu moet koste wat kost worden weggehouden, waardoor kinderen niet meer in een veilige context leren oefenen met de realiteit, de leuke maar vooral ook minder leuke kanten die er nou eenmaal bijhoren.

Esther van Fenema, Het verlaten individu. Waarom voelen we ons zo leeg? Prometheus 2022

De achtste hoofdzonde

Van Fenema sluit af met een volgens haar, ‘achtste hoofdzonde’, nl. vacuüm of leegte.
Die leegte wordt volgens haar in stand gehouden én gevoed door allerlei commerciële belangen.

De leegte waar we ons apathisch aan overgeven is makkelijk om aan te verdienen en ideaal om de mens mee onder de duim te houden.

Esther van Fenema, Het verlaten individu. Waarom voelen we ons zo leeg? Prometheus 2022

Wie alleen staat, niet geworteld is, is kwetsbaar en valt makkelijker ten prooi aan reclame, influencers. Marketing ‘verkoopt’ je wel een identiteit (want je bent het waard).

De groep is weggevallen, het individu staat centraal en de wereld, die we 24/7 onder de knop hebben, kent geen grenzen meer. (…) Het ieder-voor-zichprincipe, dat de hoofdzonden van nu zo sterk karakteriseert, genereert nieuwe patronen die op deze schaal ongekend zijn. Uiterst primitieve overleveningsstrategieën lijken weer de kop op te steken. Het zijn de sterksten van nu die in staat zijn om een ongekende rauwe machtstrijd aan te gaan. Morele kaders zijn ondergeschikt geraakt aan winstoptimalisatie, waarbij de zwakkeren onder de wielen belanden.

Ester van Fenema, Het verlaten indivu. Waarom voelen we ons zo leeg? Prometheus 2022

Wat moet je als lezer met dit boek?

Tijdens het lezen kon ik moeilijk om haar analyses heen. Ik knikte instemmend, maar haar kritische blik bleef hard binnenkomen. Want wat met de vele tegenbewegingen van hoop? Mensen die, binnen het gezin, buurt, gemeenschap, werk, zich inzetten voor verbondenheid? Kwam ik van Fenema tegen dan zou ik haar zeggen: is dit nu alles? Geweldig wat je geschreven hebt, goed dat je eens aan de bomen schudt, maar eindigt hier het verhaal?

Is het boek Het verlaten individu één grote donderpreek? Een roepende (profeet?) in de woestijn? Wat moet je ermee als lezer?

De verdienste van het boek is dat het je aanzet tot nadenken en je wellicht kritischer kijkt naar vele systemen die onder het mom van vrijheid, identiteit, voornamelijk marketing zijn en je aanzetten tot meer consumeren. Nu we leven in een maatschappij zonder ‘Groot Verhaal’ en iedereen lijkt te mogen en kunnen doen wat hij wil, is het niet gek om stil te staan bij het impact van individuele en collectieve keuzes. Hoe gaan we om met onze kinderen? Onze ouderen? Wie ziek is? Arm? Onze ‘naaste’?
Hoe kunnen we op zoek gaan naar dat collectieve dat we verloren lijken te zijn: waar mensen verantwoordelijkheid opnemen voor elkaar? Het boek is in oude zin profetisch. Geen ‘sympathiek’ verhaal, maar pure confrontatie. Boosheid, of zoals Marisa Franco het in haar boek formuleert: “Boosheid van de hoop”. Deze “Zet ons aan het werk, vertelt ons dat er een obstakel verwijderd moet worden zodat we elkaars nabijheid weer moeten voelen”

Esther van Fenema, Het verlaten individu, waarom voelen we ons zo leeg? is een uitgave van Prometheus (2022) en telt 280 blz. en is te koop bij Bol.com voor €21,99 (paperback)

Mag ik echter even je aandacht vragen voor je lokale boekhandelaar? Hij deelt graag zijn liefde voor boeken met je en voorziet je van raad en daad!

Meer lezen van van Fenema? Zie hier mijn artikel over haar vorig boek.

Andere recensies vind je hier.