Is deze tijd rijp voor een Grote Leider? De list van Spinoza

Voer voor filosofen: was Spinoza, die schreef dat het doel van de staat de vrijheid is, wel zo’n modern denker? Of is hij dat net niet, heeft hij eigenlijk weinig op met het ‘gewone volk’ en vindt hij dat een goede staat enkel mogelijk is wanneer het volk alle macht onvoorwaardelijk, in gehoorzaamheid, aan een Grote Leider geeft?
Victor Kal (docent Universiteit Amsterdam), legt het voor je uit.

Spinoza? Wie ?

Ik weet niet hoe het met u zit, maar ik moest toch even nadenken toen ik de naam Spinoza las. Filosoof, Nederlander, na Kant en iets met ethiek. Nu heb ik wel wat liefde voor filosofie, maar zomaar een boek over Spinoza lezen, dan moet de dag echt wel meer dan 24 uur tellen (en Spinoza een beetje sexyer!).

Maar zoals dat wel meer gaat met boeken, viel ik voor de tekst op de achterkant van het boek. Als ik immers Victor Kal moet geloven, dan foefelde Spinoza nogal met het begrip vrijheid en democratie. In de list van Spinoza wordt duidelijk dat wat Spinoza als een ideale samenleving ziet in niets te maken heeft met wat wij heden ten dage onder democratie en vrijheid bestaan. Integendeel, hij heeft het over gehoorzaamheid en een eenvormige samenleving waarin kritiek not done is. De Grote Leider wordt niet in vraag gesteld.

Coronatijden: wat is democratie, wat is vrijheid?

Hoe interessant bovenstaande allemaal mag klinken, wellicht had ik het boek nog niet gelezen waren we niet in coronatijden beland. Staat heden ten dage het begrip democratie en vrijheid ook niet onder druk?
Ik vond het ontzettend boeiend om te lezen hoe Spinoza dacht over de samenleving waarin hij leefde én hoe volgens hem de samenleving georganiseerd moet worden. Victor Kal las en interpreteerde Spinoza’s Theologisch-politiek tractaat. Een oud boek, maar toch best actueel.

Het gewone volk is niet in staat om na te denken

Dat was de diepe overtuiging van Spinoza. Je hoeft dat ook niet te verwachten.

Allen {de mensen} zoeken welliswaar hun eigen belang, maar volstrekt niet volgens het voorschrift van de gezonde rede. (…) Hierdoor komt het dat geen enkele samenleving stand kan houden zonder het gezag en de macht, dat wil zeggen zonder wetten die de lust en de teugelloze drift van de mensen matigen en bedwingen. (Spinoza, TT 179-177)

Geciteerd door Victor Kal in De list van Spinoza (Prometheus 2020)

Gezag en macht

Maar hoe krijg je dat volk dan wél achter gezag en macht, als ze zelf niet mogen participeren in het maken van die samenleving (wat ze zijn niet in staat om redelijk na te denken?). Spinoza was echt wel niet zo naïef te denken dat het volk zomaar wetten zou aannemen en gezag zou aanvaarden. Integendeel! Het volk vormt een gevaar ten aanzien van het gezag.

Wat volgt is een filosofie die niet anders dan één grote list te omschrijven is. Zorg ervoor dat het volk in volle vrijheid (wat dat ook betekent) haar macht overgeeft aan een Grote Leider. Daarvoor gebruikt Spinoza religie. Niet de religie in de vorm zoals wij die kennen (in de joods-christelijke traditie is immers de gehoorzaamheid aan God het hoogste), maar in de vorm van een vroomheid die niet anders is dan vaderlandsliefde. Of, om het beter te zeggen: vorm de bestaande religie om tot een staatsreligie en geef de leider goddelijke allures zodat mensen met volle overtuiging en warm hart het gezag kritiekloos aanvaarden.

We weten al dat ‘democratie’ bij Spinoza de bereidheid betekent om als volk onvoorwaardelijk trouw te zijn aan het machtsregime. (…)
Met het oog daarop is vereist dat de individuele vrijheid en de individuele gelijkheid geneutraliseerd worden.

Victor Kal in De List van Spinoza (Prometheus 2020)

De Grote Leider

Victor Kal houdt zich in zijn boek dicht bij de tekst van het Theologisch Politiek Tractaat van Spinoza, maar in de inleiding en naar het einde van het boek toe durft hij al eens sprongetjes te wagen naar de 20ste en 21ste eeuw.

De 20ste eeuw kende met het naziregime een machtsstructuur die vol rituelen zat en waar de leider goddelijke allures kreeg. Net zoals bij het concept van Spinoza’s samenleving was ook hier geen ruimte voor andersdenkenden, of kortweg voor het andere. Velen gehoorzaamden in volle vrijheid. Vaderlandsliefde, liefde voor de leider, het had religieuze proporties.

De list krijgt concreet gestalte in wat je ‘religieuze democratie’ zou kunnen noemen: het volk laat zich collectief absorberen door zijn vergoddelijkte leider. Vanaf dat moment staat ieders vrijheid gelijkelijk ten dienste van de grote Leider.

Victor Kal in De List van Spinoza (Prometheus 2020)

Behoorlijk actueel boek

Het vraagt wat moeite, het lezen van De list van Spinoza en soms had ik de indruk dat het ik verschillende keren hetzelfde las. Victor Kal wil duidelijk zijn interpretatie van Spinoza’s werk verdedigen en doet dat heel grondig. Voor mij was het bij tijden pure overkill. Halverwege had ik al flink door wat zijn betoog was en liever van het nog maar eens aan te tonen, had ik gewild dat hij méér refereerde naar de 20ste – 21ste eeuw.

Anderzijds hoefde ik maar naar de verkiezingen (Trump/Biden) in de V.S. te kijken om te zien dat democratie, vrijheid en het ‘vrijwillig’ weggeven van macht (democratie, rede) aan een grote Leider niet iets is dat enkel een kleine eeuw achter ons ligt. Ook in, of misschien juist omwille van een democratie, kunnen mensen ‘vrijwillig’ hun macht en vrijheid opgegeven door te kiezen voor een grote Leider die gehoorzaamheid eist en elke andere stem in de kiem smoort.

Kritische burger

Het boek zette mij vooral aan het denken. In naam van welk verhaal geven mensen nu hun vrijheid (en ‘gezond verstand’) op? In hoeverre is de macht gebaseerd op democratie? In hoeverre laat een overheid kritische stemmen toe? In hoeverre doet een overheid (al dan niet met de beste bedoelingen) aan nudging om het volk daar te krijgen waar ze wil?

Je kan daar maar beter kritisch over nadenken als je binnen enkele maanden of jaren opnieuw in dat stemhokje staat. Welk verhaal vertelt de partij waarvoor je stemt en in hoeverre is dat verhaal absoluut?

Praktisch