Never forget: Etty Hillesum – Auschwitz

Op 27 januari is het 75 jaar geleden dat het vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Voor veel joden was het echter te laat, ook voor Etty Hillesum, een Nederlandse jonge vrouw die via kamp Westerbork de fatale treinreis naar Auschwitz maakte. Ik las jaren geleden de dagboeken van Etty Hillesum en bezocht in de kerstvakantie kamp Westerbork.

Kerstvakantie in Drenthe

Toen we rond Kerst een weekje vakantie hielden in Drente zag ik dat ons vakantiehuisje niet veraf was van Westerbork. Dat zei me iets: was daar niet het kamp geweest waarover Etty Hillesum in haar dagboeken en brieven schreef? Het kamp waar ze aanvankelijk als joodse werkte, uiteindelijk verbleef tot zij, net zoals vele anderen, ‘op een dinsdag’ de noodlottige trein moest nemen richting Auschwitz ?
Ik las haar dagboeken voor het eerst in het vierde middelbaar, maar sindsdien is ze nooit meer helemaal uit mijn gedachten gegaan.

Een vrouw met open blik op de wereld

In haar dagboeken leerde ik Etty Hillesum kennen als een intelligente jonge vrouw op zoek naar zichzelf en haar levensdoel. Ze ziet vanuit haar kamertje in Amsterdam hoe de sfeer tegenover joden grimmerig wordt. Joden worden uit het maatschappelijk leven geweerd, rechten worden hen ontzegd, het openbaar vervoer is niet langer voor hen toegankelijk. Er zijn geruchten over kampen, maar niet over vernietigingskampen. Door het lezen van haar dagboeken en het bezoek aan Westerbork leerde ik dat het besef dat Nazi-Duitsland op de ’totale vernietiging van joden’ uit was, maar heel geleidelijk groeide.

Geloof in de mensheid

Wat mij altijd opnieuw opviel in haar dagboeken was haar immens geloof in de mens. Ze geloofde dat iedereen tot ontzettend veel goedheid in staat was. Via haar dagboeken en vrienden stelt ze zichzelf in continu in vraag.

Mijn studeren is ook eigenlijk niet het verzamelen van kennis, maar het zoeken naar dingen achter de dingen, heel bescheiden en eenvoudig gezegd: het zoeken naar het raadsel van het leven. Waar waarschijnlijk ieder mens op zijn manier naar zoekt. En het raadsel van het leven bestaat niet. (E.H..)

Westerbork

Op een koude decemberdag bezochten wij kamp Westerbork. Kamp Westerbork is één van de concentratiekampen in Nederland. Joden en wat onder het ruime begrip ‘zigeuner’ viel, leefden er in barakken.

Wat zich daar het laatste halve jaar voor onze ogen aan menselijk leed heeft afgespeeld en zich dagelijks nog afspeelt, is meer, dan één enkeling in een half jaar zou kunnen verwerken. Men hoort het dan ook dagelijks om zich heen in alle toonaarden: ‘We willen niet denken, we willen niet voelen, we willen zo gauw mogelijk vergeten.’ En het lijkt me toe, dat dit een groot gevaar is. Het is waar, er gebeuren dingen, die we vroeger met onze rede niet voor mogelijk gehouden hebben. Maar misschien hebben we nog andere organen dan de rede in ons, die we vroeger ook niet gekend hebben en die in staat zouden zijn dit verbijsterende te bevatten.

uit: Hillesum, Etty. Twee brieven uit Westerbork (Dutch Edition) . Balans, Uitgeverij. Kindle Edition.

Een halve vierkante kilometer

Zo groot is het domein volgens Hillesum.

In enige maanden tijds is de bevolking van Westerbork aangeslibd van 1000 tot plus minus 10.000 man. De grootste aanwas dateert uit de gruwelijke “Octoberdagen”, toen, na een massale Jodenjacht door geheel Nederland, Westerbork geteisterd werd door een mensenoverstroming, die het bijkans te verzwelgen dreigde. Het is daar dus niet bepaald wat men noemen kan een organisch gegroeide samenleving met een regelmatige ademhaling, maar toch – en dat is zo adembenemend – kan men er alle aspecten, klassen, ismen, tegenstellingen en stromingen van de hedendaagse maatschappij terugvinden. (En de oppervlakte blijft nog steeds één halve vierkante kilometer).

Hillesum, Etty. Twee brieven uit Westerbork (Dutch Edition) . Balans, Uitgeverij. Kindle Edition.

Veel is er heden niet meer te zien en dat maakt het misschien nog indrukwekkender. De leegte en de stilte omdat het niet te duiden is, er geen voorstellingmogelijk is. De stilte van de dood.
Vanaf het museum wandelden wij anderhalve kilometer door de bossen. Ik kan het iedereen aanbevelen om te wandelen in plaats van het pendelbusje te nemen. Het laat je aan de lijve voelen hoe ‘verborgen’ het kamp was in de vreedzame bossen. Je wordt vanzelf stil.

Het museum

Het kleine museum vertelt indringend het verhaal van de duizenden kampbewoners. Dagelijkse voorwerpen, foto’s, zelfs filmpjes over het kampleven kan je er zien. Vooraan het museum ligt een boek waarin je namen kan opzoeken. Ik zocht de naam van Etty terug en zag dit:

Nooit meer vergeten

Hoe is dit kunnen gebeuren? Hoe is iemand tot zoiets in staat? Dat zijn vragen die veel mensen zich terecht stellen. Alleen: zoiets is niet van vandaag op morgen gebeurd. Het nazisme was niet in één dag de gedragen overtuiging miljoenen mensen. Het is een klein zaadje dat groter wordt, een monster dat gevoed wordt en uiteindlijk de wereld bedreigt: wanneer men mensen niet meer als individuen ziet, wanneer men polariseert en groepen tegen elkaar opzet, wanneer vrije meningsuiting onder druk staat, de media gretig polariseert, wanneer gedacht worden in termen van wij tegen zij.

Komen de jaren 30 terug?

Soms lees je dat wel eens. Dat deze tijd kenmerken heeft van de jaren 30. Ik ben geen historica en weet er te weinig van af om dergelijke vergelijkingen te kunnen maken. Toch ben ik op mijn hoede.

Nu en dan stil staan bij wat zo’n kleine 100 jaar geleden gebeurde helpt me daarbij. Evengoed als Etty Hillesum.

Bij deze: “Etty, ik ben je niet vergeten. Evenmin als je vele lotgenoten”.

Dagboeken

Etty Hillesum, Het verstoorde leven, uitgeverij Balans (33ste druk), 272 blz., te koop bij Bol.com voor € 17,50.
Etty Hillesum, Het werk, uitgeverij Balans (6de druk), 876 blz., Te koop bij o.a. Bol.com voor € 34,99. In dit boek vind je alles, dus ook de brieven.
Etty Hillesum, Twee brieven uit Westerbork , uitgeverij Balans, 2013, te koop bij o.a. Bol.com voor € 7,50.