Voorbij de leegte – op zoek naar verbondenheid – Esther van Fenema e.a.

Esther van Fenema en Joost Röselaers zien met lede ogen aan hoe tal van mensen gebukt gaan onder een gevoel van leegte en zinloosheid. In het boek ‘De leegte voorbij’ gaan ze op zoek bij tal van denkers over waar we de grootste kansen liggen om opnieuw zin en verbondenheid te ervaren.

Voorbij de leegte: waar liggen de paden naar zin en verbondenheid?

Zijn we in deze wereld barstensvol keuzemogelijkheden en een technologie elkaar kwijt geraakt? Hoe komt het dat, ondanks een dak boven ons hoofd en meer dan de boterham op de plank, er toch bij velen een gevoel van leegte overblijft? Esther van Fenema en Joost Röselaer gaan op zoek naar wat er na die leegte zou kunnen komen: een verhaal dat ons verbindt, iets wat ons zin geeft, wat ons met elkaar verbindt.
Daarvoor ging ze in gesprek met heel wat hedendaagse denkers die elk op hun eigen wijze mogelijke paden aanwijzen. Niet één antwoord, maar tal van mogelijkheden. Niet één bestemming, maar wél in welke richting we kunnen zoeken.

Het verlaten individu

‘De leegte voorbij’ kan men lezen als een logisch gevolg op van Fenema’s vorige boek: het verlaten individu. Daarin beschrijft ze hoe leegte het kernsymptoom van onbehagen is geworden. Het is een leegte die belast en waar tal van mensen onder gebukt gaan.

“Het individu van nu leeft vanuit een ideaal waarbij zelfontplooiing en succesvol zijn de enige dingen zijn die tellen. Zelfoptimalisatie wordt daarmee het hoogste streven. We zijn intussen een verdienmodel geworden omdat zelfverwezenlijking wordt gekaapt door rendementsdenken. Onze gedachten, gevoelens en gedragingen zien we terug als jaarcijfers, die moeten bijdragen aan winstoptimalisatie en andere koopmansdoelen.

Citaat uit Esther van Fenema en Joost Röselaers, ‘De leegte voorbij, op zoek naar een verhaal dat ons verbindt’. Prometheus 2023.

Vele gesprekken, vele achtergronden

Van Fenema en Joost Röselaers interviewden voor dit boek maar liefst 17 mensen uit de meest verschillende werkvelden. Het eerste interview is met de Vlaamse psychiater Dirk De Wachter en het boek eindigt met politicus-auteur Jan Terlouw, met zijn 91 jaar de oudste. De 17 mensen geven elk een eigen perspectief.. Hun achtergronden zijn divers: politici, filosofen, hoogleraars, auteurs, columnisten, sommigen met die de oorlog nog hebben meegemaakt, andere die een geschiedenis van diverse culturen met zich meedragen en hun levensverhaal op diverse continenten zagen groeien.

Diverse antwoorden, gemeenschappelijk aanvoelen

Hun antwoorden op wat voorbij die leegte zou kunnen zijn is divers, van grote verhalen tot het eenvoudige eerherstel van bruine kroegen. Toch zijn ze het over één ding eens: het gevoel van onbehagen dat zijn oorsprong vindt in leegte wordt door allen erkend. Het baart hen zorgen. Toch zijn ze hoopvol, zoals verwoord in de conclusie op het eind van het boek:

“Wat in het bijzonder naar voren kwam, is het belang van de hoop, als principieel anker om onze toekomst veilig te stellen en niet weg te kwijnen in het hier en nu dat ons verlamt door de uitzichtloosheid.
(…)
Het creëren van lokale ontmoetingsplekken komt bij veel geïnterviewden naar voren, omdat het huidige isolement en de vervreemding hoge drempels opwerpen voor die echte ontmoeting. Cafés, bibliotheken en andere lokale initiatieven worden genoemd om deze menselijke behoefte te realiseren. Waarbij alertheid, discipline en rituelen belangrijk zijn om elkaar te ontmoeten en het vooral te blijven doen ondanks alle vluchtige verleidingen om af te haken en te verzaken”.

Citaat uit Esther van Fenema en Joost Röselaers, ‘De leegte voorbij, op zoek naar een verhaal dat ons verbindt’. Prometheus 2023.

Een kritische blik op de huidige maatschappij

Het kan niet anders of er wordt in dit boek met een kritische blik naar de huidige maatschappij gekeken. Toch hoeden de meeste schrijvers zich voor het aanwijzen van schuldigen, wat volgens hen bijna een cultuur geworden is. Bijna alle schrijvers analyseren de leegte en haar oorzaken, maar blijven daar niet bij steken. Ook al zien bijna alle geïnterviewden het goede van de grote verhalen die ons vroeger verbonden, niemand wil terug naar een wereld waar religie de dominante verbindende factor is. De uitdaging, het vinden van nieuwe verbindende verhalen met eigen rituelen blijft voor allen een uitdaging.

“Als wij alleen maar in termen van maakbaarheid denken en de illusie hebben dat de geschiedenis met ons in het hier en het nu begint, in plaats van dat wat aan ons voorafging, dan komen wij in de totale zinloosheid terecht.
Ik ben als losstaand mens heel erg leeg. Daarentegen ben ik vol, omdat ik jullie ken. Daardat ik tragische en vrolijke gebeurtenissen heb gezien in mijn leven.
De volheid van de mensen komt vanuit de volheid van verhalen, vanuit datgene wat je hebt gezien en meegemaakt. Dankzij anderen zijn we zoals we zijn, zonder anderen zijn we op onszelf aangewezen en dat levert de eenzaamheid op en is teleurstellend”.

Afshin Ellian in Esther van Fenema en Joost Röselaers, ‘De leegte voorbij, op zoek naar een verhaal dat ons verbindt’. Prometheus 2023.

Voor wie is dit boek?

Dit boek is geen zelfhulpboek, ook al is van Fenema psychiater. Het geeft geen adviezen over hoe zin of verbondenheid in je leven te vinden. Je zou het boek kunnen zien als ‘verslagen van een denktank’, of als een verzameling van reflecties op de huidige maatschappij en hoe mensen met elkaar omgaan. Sommige denkpistes zijn eerder filosofisch, andere politiek en soms ook ronduit praktisch.
Op Dirk De Wachter na zijn de meeste geïnterviewden van dit boek uit Nederland. Verwijzingen naar de Nederlandse politiek zijn misschien niet voor alle lezers evident, maar het blijft bij grote thema’s als bv. de toeslagenaffaire, de technocratische manier van besturen etc. Als niet-Nederlander vond ik dit geen probleem.

Wie mee wil nadenken over zingeving en verbondenheid en de hoop deelt dat de mens niet zal ten ondergaan aan een doorgeschoten individualisme zal dit boek graag lezen.

De leegte voorbij praktisch

Esther van Fenema en Joost Röselaers, ‘De leegte voorbij, op zoek naar een verhaal dat ons verbindt’ is uitgegeven door Prometheus (2023) en telt 304 blz. De leegte voorbij is te koop bij o.a. Bol.com voor €22,99 (paperback).

Op zoek naar meer leesinspiratie?

Op DeWereldvanKaat vind je tal van recensies. Je kan mij ook volgen op Instagram onder de naam KaatLeest.