Vrijheid en duisternis: Kanttekeningen bij de Verlichting

Intro: met kleine hapjes gelezen

Het boek Vrijheid en Duisternis kostte mij best wat moeite. En toch ging het niet uit mijn gedachten en kon ik het niet laten om elke dag toch een (klein) stuk te lezen. Meer kon ik in alle eerlijkheid niet aan. Dit is zo’n rijk boek met zoveel referenties dat het tot overdosis kan leiden: teveel, te snel, te moeilijk. Had ik het in één keer gelezen, dan had ik veel rijkdom verloren laten gaan. Of … misschien was ik nooit tot de laatste bladzijde gekomen.

Toch vond ik het een heerlijk boek. Ik merkte dat ik alledaagse zaken ging verbinden met gedachten uit het boek. Filosofie! Tenslotte stel ik mij evengoed vragen over de maatschappij en waarom sommige triestige zaken (oorlog in Oekraïne) nog altijd mogelijk zijn in een tijd waarin zoveel ‘vooruitgang’ is en we zo ‘redelijk’ zijn.
Tegelijkertijd mocht ik een kijkje nemen in het leven van grote mannen en vrouwen in de tijd van voor, tijdens en na de 2de oorlog. Namen die nog altijd invloed hebben.

Misschien toch een disclaimer. Ik heb dit boek als gewone lezer gelezen met geen bijzondere kennis over het onderwerp. Dat betekent dat het boek echt wel toegankelijk is, maar ook dat ik er voor deze recensie heb uitgehaald wat mij trof. Het is dus heel goed mogelijk dat je als lezer bij totaal andere zaken blijft hangen.

Het lezen van dit boek was (een beetje) hard werken, maar zeer verrijkend! Dit boek was voor mij wat Mittelmeier over Dialektik der Aufklärung schreef: een oefening in zelfbezinning.

Vrijheid en duisternis

“Vrijheid en duisternis” van Martin Mittelmeier is een boek over een boek … en een beetje nog eens over een boek. De ondertitel luidt dan ook ‘Hoe de dialectiek van de verlichting het boek van de eeuw werd‘.
Een hele boterham dus, en laat mij dat even uitleggen.

In Vrijheid en Duisternis schetst Martin Mittelheimer het verhaal van het ontstaan De Dialectiek van de Verlichting. Hij heeft het dan niet over revisies of marketing, maar wel over hoe de ideeën zijn ontstaan en welke de invloed van de tijd op dit boek was. Dialectiek van de Verlichting kan je, net zoals overigens veel filosofieboeken onmogelijk losmaken van de tijd waarin het geschreven is.

Horkheimer en Adorno schreven het boek in de woelige jaren van anti-semitisme en Tweede Wereldoorlog. Beide auteurs zijn joods en behoorden tot de Frankfürter Schüle. Zij vluchtten uit het donkere Duitsland en emigreerden naar de Verenigde Staten alwaar zij hen werk als academici/auteur verder zetten. Zij onderwierpen de Verlichting en het verlichtingsdenken aan een kritische blik. Hoe kon men de huidige tijd van barbarisme verklaren in een tijd van vooruitgangsdenken dat eigen was aan de Verlichting? Is de het verlichtingsdenken wel zo ‘verlicht’? Tegelijkertijd keken zij naar de maatschappij: hoe was die geworden tot wat zij was?

Een stukje biografie, dan weer filosofie

Het boek van Mittelheimer leest soms als een roman, dan weer als een flinke brok filosofie. Via ‘Vrijheid en Duisternis’ leren we Theodor Adorno en Max Horheimer kennen. De invloed van het marxisme en communisme is duidelijk aanwezig, de verhoopte revolutie vanuit het proletariaat is er niet gekomen. Hoe kan dat en hoe zit het verder? Het wordt onderdeel van hun maatschappijtheorie.

Dit leidt hen o.a. naar knappe filosofische bedenkingen over massacultuur en liberalisme.

“De alom uit de grond schietende heldere monumentale bouwwerken zijn de eerste concrete dingen waarmee het hoofdstuk over de cultuurindustrie in de Dialektik der Aufklärung begint. Zij vormen het eerste aanschouwelijk materiaal waarmee geïllustreerd moet worden dat in de moderne massacultuur alles er hetzelfde uitziet, dat ‘cultuur alles tegenwoordig met eenvormigheid slaat”.

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis, Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd. Ten Have, 2022

Vrijheid en Duisternis vertelt ook over het leven van Horkheimer en Adorno: hun vlucht naar de Verenigde Staten, de relaties die ze hadden, zelfs de huizen waarin ze woonden worden beschreven. Het maakt het boek luchtiger om lezen en méér dan een filosofisch werk.

Sommige namen komt de lezer meer dan eens tegen omdat Horkheimer/Adorno ermee samenwerkten of ze ontmoeten. Zo begint het verhaal met Hannah Arendt die een manuscript van Walter Benjamin vanuit Europa heeft meegesmokkeld.

“Arendt kon Adorno, die iedereen Teddy nomede, niet uitstaan, van meet af aan niet, sinds hij zich negatief over het proefschrift van haar toemalige man Günther Anders had uitgelaten”.

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis, Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd. Ten Have, 2022

Arendt zal later nog eens in het boek ten berde komen, waar ze zich niet zo positief uitspreekt over wat ze leest van bovenstaande auteurs. Belangrijk om weten: ze had maar een deel van het werk. Wie in de VS maar de schijn wekte sympathiek te staan tav het communisme, werd scherp in de gaten gehouden, sommige filosofische werken werden dan ook maar ‘in stukken’ verdeeld, zodat ze minder zouden opvallen en onder de radar van de OSS (voorloper CIA) zouden blijven. Deze anekdote schetst opnieuw helemaal de tijdsgeest van het ontstaan van Dialectiek van de Verlichting.

Invloeden en ontmoetingen

Arendt is niet het meest voorkomend personage in het boek, in willekeurige volgorde lees je evengoed over de ontmoetingen en invloeden van Thomas Mann, Lion Feuchtwangner, Friedrick Pollock, Erich Fromm, Herbert Marcuse, Leo Löwenthal, Felix Weil, Georg Lukacs en later ook namen uit de filmwereld: Luli Deste en Charlie Chaplin. Wat opvalt bij deze verzameling namen is de diverse achtergrond maar bovenal dat best wat uit Duitsland gevluchte intellectuelen hun werk verder konden zetten in het buitenland.

In maart 1947 zijn de Adorno’s uitgenodigd voor een voorvertoning in kleine kring van Chaplins nieuwe film ‘Monsieur Verdoux’. Een avond die tot in de late uurtjes duurde, Adorno en Chaplin zongen, speelden piano en verzonnen samen parodieën op opera’s van Verdi, Wagner en Mozart. Zoals iedereen die Chaplin persoonlijk ontmoette had Adorno even tijd nodig om te herstellen van de verrassing dat de echte Chaplin er heel anders uitzag dan de toen al iconische figuur van de zwerver op het witte doek.

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis, Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd. Ten Have, 2022

Als lezer van Vrijheid en Duisternis word je meegenomen in een zinderende wereld van nieuwe ideeën en strekkingen. Weerom een pluspunt van het boek.

Allemaal op de sofa bij de psychiater?

In Vrijheid en Duisternis staat een klein hoofdstuk over psychoanalyse.

Max Horkheimer wilde de kansen op nieuwe inzichtingen die deze nieuwe wetenschap leek aan te bieden aan zijn eigen lijf, aan zijn eigen hoofd leren kennen.

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis, Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd. Ten Have, 2022

Het is duidelijk dat de pyschoanalyse veel denkers van die tijd intrigeerde. Het is één van de vele uitstapjes in het boek. Filosofische werken worden immers (het liefst toch!) nooit zonder band met de tijdsgeest geschreven, en al helemaal niet in werk dat een maatschappij theorie wilde zijn.

“Want in de ogen van Landauer en ook van Adorno week Fromm al te zeer af van de theorie van Freud en stuurde hij te zeer aan op pure gezondmaking van het individu, waardoor ook de door de individuen gevormde maatschappij als vanzelf een betere zou worden”.

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis, Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd. Ten Have, 2022

Voor wie is dit boek?

Voor iedereen die houdt van filosofie of die zich soms vragen stelt over de wereld om zich heen. Dat de wereld is zoals ze is, is niet toevallig. Vrijheid en Duisternis geeft geen antwoorden, maar werpt kritische blikken, probeert pijnlijke vlekken in de geschiedenis als bv. anti-semitisme te duiden alsook te herkennen en dit altijd met de hoop op een betere wereld.

Er komen ontzettend veel thema’s in de boek aan bod, verwacht je dus niet aan een technisch filosofisch werk. Dat dit een boek over een boek is, hoeft je niet af te schrikken. Bij het eerste hoofdstuk dacht ik dat ik eerst Dialectiek van de Verlichting zou moeten lezen, maar dat is niet zo. Mittelmeier vertelt meer dan genoeg waarover het gaat en net omdat hij over het boek vertelt, is het makkelijker lezen. Welke ideeën hebben het boek wel en niet gehaald en hoe zijn ze gegroeid, waar vonden ze hun inspiratie?

Martin Mittelmeier, Vrijheid en Duisternis is te koop bij o.a. Bol.com voor €22,99 euro (paperback) of als e-book voor €12,99.

De ondertitel op de paperback is ondertussen veranderd in ‘Hoe de Dialectiek van de Verlichting het boek van de eeuw werd.’

Meer lezen?

Via deze link vind je al mijn reviews.